La Judaj Lingvoj

Unu el la plej antikvaj kulturoj kiuj ekzistas, estas la Juda. Kontraste kun aliaj popoloj, ili tuta tempo ne restis en ilia patrujo, sed devis translokiĝi al diversaj punktoj de la mondo. Ĉar ili ĉiam estas minoritatoj en aliaj landoj, ili alfrontis multajn malfacilaĵojn kaj ili devis translokiĝi al malsamaj landoj. Ĝi estas rimarkinda por vidi kiel ili povis konservi sian antikvan religion, tradiciojn kaj lingvon.

Nun, en la punkto de la konservo de ilia lingvo, ni devas memori, ke ili ne povis paroli ĝin, sed ankoraŭ ili sukcesis uzi ĝin por siaj religiaj devoj kaj krei novan literaturon. Ili devis lerni la lokajn lingvojn por ĉiutaga uzo. Interrilatoj kun iliaj najbaroj ne estis perfekta kaj tre ofte ilia socia vivo estis aparta. Finfine, uzante specialajn vortojn por ilia ĉiutaga vivo, por iliaj religiaj devoj, tradicioj kaj metioj, ili finfine kreis sian propran slangon kaj fine sian propran lingvon.        

La hebrea estas la ĉefa lingvo de la Juda popolo. Ĝi estas norokcidenta semida lingvo de la afrikazia lingvaro. La plej malnovaj tekstoj verkitaj en la hebrea datiĝas de la 10-a jarcento a. K., sed oni kredas ke la lingvo mem povus esti pli antikva. Ĝi estis la lingvo de la antikva reĝlando de Israelo. Ni ne scias kiam ĝi ĉesis esti parolata lingvo, sed povus esti ie inter la 4-a kaj la 1-a jarcento a. K.

La revivo de la lingvo komenciĝis dum la mezo de la 19-a jarcento. Ĉio komencis kun la movado konata kiel Haskala (Klereco), kun la celo uzi ĝin sekulare. Sed la Juda aktivulo Eliezer Ben-Jehuda estis la heroo de la reviviĝo. Li komencis movadon kun liaj amikoj faranta la hebrean ilia parolita lingvo kaj kunlaboris en la kreon de la komisiono de la hebrea lingvo. Li instruis al lia filo nur en la hebrea farante lin la unua denaska parolanto de la lingvo post kelkaj jarcentoj. Hodiaŭ, la hebrea estas la nura lingvo kiu estis revivigita post esti lingvomorto.

La hebrea estas la oficiala lingvo de la moderna Ŝtato de Israelo. Ĝi havas oficialan rekonon kiel minoritata lingvo en Pollando. Ekzistas proksimume 9 milionoj da parolantoj, kaj almenaŭ 5 milionoj estas denaska parolantoj.

La hebrea lingvo uzita antaŭe estas konata kiel Klasika hebrea, dum la hodiaŭa lingvo estas konata kiel Moderna hebrea. Kvankam la gramatiko malsimilas, la vortaro estas simila, krom por modernaj influoj de fremdaj lingvoj kaj teknologio. 

La hebrea havas sian propran alfabeton kun 22 literoj + 5 finaj literoj. Ĝi originis inter la 2-a kaj 1-a jarcento a.K. Ĝi ankaŭ estas konata kiel Katav Aŝurit (Asira skribo). Sed la plej malnovaj tekstoj estis skribitaj en alia sistema proksime rilatita kun la Fenica alfabeto. Ekzistas ankaŭ moderna manskriba formo, konata kiel Katav Rahut kiu originis dum la 13-a jarcento en Centra Eŭropo, kaj estis uzita en la Jida lingvo, nun uzita neformale. Ekzistas alia manskriba formo konata kiel Raŝi, uzata por skribi religiaj komentaroj por distingi ilin de la formala skribo uzita en la sanktaj tekstoj. La latina estas uzita por transliterumo celoj. La hebrea skribo estas ankaŭ uzita kiel skriptsistemo en aliaj Judaj lingvoj.

Kelkaj frazoj en la hebrea prenita de Omniglot: 

- שלום (Ŝalom): laŭvorte "paco". Ĝi estas la plej ofta saluto.

- ברוך הבא/ ברוכים הבאים (Baruĥ ha'ba, uzata en singularo / Bruĥim ha'baim, pluralo): Bonvenon.

-? מה שלומך (Ma ŝlomĥa se parolas al viro, Ma ŝlomeĥ por ino): Kiel vi fartas?

-? טוב, תודה, ואת / ואתה (Tov, todah, ve'at [ino] / ve ata [viro]?): Bone, dankon, kaj vi?

- בוקר טוב (Boker tov): Bonan matenon.  - להתראות (Lehitraot):  Ĝis la revido.

- סליחה (Sliĥa): Pardonu min!                   - בבקשה (Bevakaŝa): Bonvolu!

-!  מזל טוב (Mazel tov): Gratulon!              -! סבבה (Sababa): Mojosa!

Ĉi tie estas kelkaj hebreaj vortoj, kiuj ni uzas en esperanto: " Koŝera " (כשר),  "Rabeno" (רב), "Sabato " (שבת), "Mesio" (משיח), "Tohuvabohuo " (תוהו ובוהו), "Kibuco" (קיבוץ) kaj "Kabalo" (קבלה).

La Aramea

La aramea estas Norokcidenta semida lingvo. Pro la diversaj formoj de la lingvo, ĝi ankaŭ estas referita kiel lingvaro. Ĝi estis la Lingvafrankao de la Asiria kaj Persa Imperioj. 

Kun la dekadenco de la hebrea kiel lingvo parolata, ĝi estis anstataŭita per la aramea. Ĝi estis la komuna lingvo en la tempoj de Jesuo. Sed inter la diversaj variaĵoj de la aramea tra la Meza Oriento, la Juda popolo havis sian propran formon de judeo-aramean. Vi povas trovi skribitajn tekstojn verkitajn en la aramea kiel fragmentoj el la libroj de Ezra kaj Daniel de la Hebrea Biblio, kaj tekstoj kiel la Talmudo, Zoharo, kaj preĝoj kiel la Kadiŝ. Ĝi uzas la hebrea alfabeto.  Je la fino de la 2-a jarcento aperis la Targumo Onkelos, traduko (iuj preferas diri "interpreto") de la Torao en la aramea, kiu estas ankoraŭ uzata por studi.

Ekzistas ankoraŭ proksimume 10.000 parolantoj de modernaj formoj de Judeo-aramea, la plimulto el ili loĝas en Israelo kaj ili estas plejparte maljunaj personoj, kiuj elmigris venanta de aliaj mezorientaj landoj kiel Irako, Irano kaj Azerbajĝano. 

  

Jen 2 ekzemploj de tekstoj en la hebrea kaj la aramea. Vi povas legi pli en  http://www.peshitta.org/  . La unua linio estas la originala en la hebrea, la dua linio estas la aramea traduko: 

וְנָהָר יֹצֵא מֵעֵ֔דֶן לְהַשְׁקוֹת אֶת־הַגָּ֑ן וּמִשָּׁם יִפָּרֵ֔ד וְהָיָה לְאַרְבָּעָה רָאשִׁים׃  (H)

וְנַהרָא הֲוָה נָפֵיק מֵעֵדַן לְאַשְׁקָאָה יָת גִנְתָא וּמִתַמָן מִתפָרַשׁ וְהָוֵי לְאַרבְעָה רֵישֵׁי נַהרִין׃ (A)

Kaj rivero eliras el Eden, por akvoprovizi la ĝardenon; kaj de tie ĝi dividiĝas kaj fariĝas kvar ĉefpartoj (Gen 2:10).

וְּזֲהַב הָאָרֶץ הַהִוא ט֑וֹב שָׁם הַבְּדֹלַח וְאֶבֶן הַשֹּֽׁהַם׃ (H)

וְדַהבַה דְאַרעָא הַהֻוא ההיא טָב תַמָן בְדֻולחָא וְאַבנֵי בֻורלָא׃ (A)

Kaj la oro de tiu lando estas bona; tie troviĝas bedelio kaj la ŝtono onikso (Gen 2:12).

La Jida

La jida estas ĝermana lingvo rilata al la altgermana. La jida lingvo aperis proksime al la fino de la unua jarmilo. La vorto “Jiddiŝ” estas sinonimo de "Juda", kvankam kelkaj personoj diras ke ĝi povus signifi "Juda-germana".  Ĝia vortprovizo estas ĉefe ĝermana, sed ĝi havas iujn semidajn kaj slavajn vortojn. Dum la lasta jarcento ĝi spertis influon de la Usona angla. Ĝia gramatiko estas plejparte germana, sed malpli kompleksa.

Oni kredas ke la lingvo estas dialekto de la germana, kaj fakte ambaŭ lingvoj havas komunan praulon: la mezaltgermana. Sed kvankam ĝi estas facile lernebla por la germana-parolantoj, la vero estas ke ĝi ne estas komprenebla por ili.

Ekzistas multaj dialektoj en ĉi tiu lingvo, ofte klasifikitaj kiel orientaj kaj okcidentaj dialektoj. Ekde la fino de la 19-a jarcento, norma formo de dialekto estis uzita por literaturo. Pli da informoj pri la karakterizaĵoj de tiu lingvo povas esti legita en tiuĉi ligon.   

Antaŭ la dua Mondmilito, la Jida estis la plej grava Juda lingvo kun pli ol 10 milionoj da parolantoj, ĉefe Aŝkenazaj Judoj kiuj loĝis en Eŭropo. Hodiaŭ ekzistas inter 1 kaj 2 milionoj da parolantoj, ili loĝas precipe en Usono, Israelo, Rusio kaj Ukrainio kaj plejparto de ili ne uzas ĝin kiel ĉefa lingvo. Nur certaj Ĥasidaj kaj Ortodoksaj komunumoj uzas la jidan kiel ilia ĉefa lingvo por ĉiutaga uzo.

La jida estas skribita per la hebrea skriptsistemo, sed ĝi havas ĝian propran ortografion. Latina skribo estas ofte uzita por SMS kaj retpoŝto.

Jen kelkaj frazoj en la Jida lingvo:

- ברוך הבא/ ברוכים הבאים /  (Boreĥ habo, uzata en singularo / Bruĥim haboim, pluralo): Bonvenon [Notu ke la skribita formo estas sama en la hebrea]

- שלום־עליכם (Ŝoylem Alejĥem): Saluton [Notu, ke la skribita formo estas sama en la hebrea]

-? װאַס מאַכסטו (Vos maĥstu?): Kiel vi fartas?   [Laŭvorte: Kion vi faras?]

-אַ דאַנק (a dank): Dankon             - גוטן מאָרגן (Gutn morgn): Bonan matenon

-מיר רעדן ייִדיש (Mir reden Jiddiŝ): Ni parolas la jidan  

-איך קען קױפֿן אַ בוך (Iĥ ken koifn a buĥ): Mi povas aĉeti libron

-זײ געזונט (Zey gezunt): adiaŭ [Laŭvorte: Estu Sana!]

La jida estas lingvo kun vasta literaturo. Ekzistas longa listo de verkistoj kaj libroj por ĝui la uzo de tiu lingvo. Poetoj, verkistoj estas parto de tiu riĉa tradicio. En 1978, Isaac Bashevis Singer, kiu verkis plejparte en la Jida, ricevis la Nobel-premion pri Literaturo. 

Ladina (Judezmo)

La judezma estas latinida lingvo, devenas de la Malnova kastilia lingvo. Dum jarcentoj, ekzistis tre prospera Juda komunumo en Hispanio. Post sukcesa kampanjo, la Reĝo Fernando la 2-a de Aragono kaj la Reĝino Izabela la 1-a de Kastilio gajnis kontrolon de la teritorio kiu hodiaŭ estas Hispanio. En 1492, ili ordonis la elpelon de la Judoj kaj ili elmigris al landoj apud la Mediteranea Maro, sed konservis ilian hispanan lingvon, kiu jam havis grandan vortprovizon venanta de semidaj lingvoj kiel la hebrea kaj la aramea; ĝi ricevis influojn de la lingvoj, kiel la araba, la turka, la greka kaj balkanaj lingvoj.

Hodiaŭ, ekzistas proksimume 150 mil parolantoj de tiu lingvo, la plimulto de ili loĝas en Israelo, sed ekzistas malgrandaj komunumoj de parolantoj en landoj kiel Turkio, Grekio kaj Usono. Ĝi estas severe endanĝerigita lingvo.

Ekzistas 2 specoj de dialektoj: Okcidenta, kun la sub-branĉoj Tetuani kaj Haketia ambaŭ influitaj de la Nordafrikaj arabaj dialektoj, kaj Orienta, kun sub-branĉoj Turkano kaj Italo-Balkano, influitaj plejparte de turkaj, grekaj kaj slavaj lingvoj.

La judezmo estas skribita kun la hebrea alfabeto, uzante ĉefe literoj Raŝi kaj Solitreo. Nuntempe oni skribas kun la hebrea kaj la latina skriptsistemoj. Ni povas trovi malnovaj dokumentoj skribitaj per Cirila alfabeto, kaj malpli ofte kun la araba kaj la greka. Pli da informo en ĉitiu retpaĝo:

Kelkaj frazoj en la ladina prenita de Omniglot: 

- ברוך הבא (Baruĥ abá): Bonvenon [Notu ke la skribita formo estas sama en la hebrea]

-בױנוס דײאס (Buenos dijas): Laŭvorte "bonan tagon". Ĝi estas la plej ofta saluto.

-? קי טאל יסטאס / ? קומו יסטאש  (komo estaŝ? / ke tal estas?): Kiel vi fartas?

-? בײן גראסיאס, אי טו (Bjen grasjas, i tú?): Bone, dankon, kaj vi?

-!  קומי קון גאנה (Kome kon gana!): Bonan apetiton! [Laŭvorte "Manĝu kun Deziro"]  

-! האביריס בױנוס (Haberes Buenos!): Bonaj Novaĵoj!

Ekzistas literaturo en la Ladina. Popularaj ĝenroj estas romansas, coplas. La Sefardaj Judoj verkis pli en la hebrea. Hodiaŭ, la plimulto de la novaj verkoj estas dediĉita por krei kantojn. Sed kelkaj gravaj verkoj de la Universala literaturo estis tradukita al la Ladina. Jen ekzemplo prenita de la unua linio de la dediĉo de "La Eta Princo" (El Princhipiko), kaj la sama frazo povas esti komparita kun aliaj lingvoj. La unua linio estas Ladina (la hebrea skriptsistemo), la dua estas Ladina kun latinaj literoj, la tria estas la hispana kaj la kvara estas la originala en la franca.

דימאנדו פּארדון אה לאס קריאטוראס פור אב׳יר דידיקאדו איסטי ליב׳רו אה אונה פירסונה מאײור

-Demando pardon a las kriaturas por aver dedikado este livro a una persona mayor (Lad).

-Pido perdón a los niños por haber dedicado este libro a una persona mayor (Sp)

-Je demande pardon aux enfants d'avoir dédié ce livre à une grande personne (F)

-Pardonu infanoj, ke mi dediĉis ĉi tiun libron al plenkreskulo.

Juda-Persa

La juda-persa estas grupo de Judaj Iranaj dialektoj parolitaj origine en Irano kaj la teritorioj kiuj estis parto de la persa Imperio. Kiam ni parolas pri la skriba lingvo, ĝi rilatas al la persaj tekstoj skribitaj kun la hebrea alfabeto.

Ne ekzistas norma versio de la lingvo. La parolata lingvo estas influita per la lokaj dialektoj plus kelkaj pruntoj el la hebrea kaj la aramea. La lingvo estas proksima al la lingvo de Hafez en liaj verkoj. 

Ekzistas proksimume 60 mil denaskaj parolantoj de la Juda-persaj dialektoj kaj la plejparto loĝas en Irano kaj Israelo. Tiu nombro ekskludas la buĥoraj judoj, kiu ankaŭ parolas siajn propran dialekto de la persa (Buĥori), sed venas plejparte de Uzbekio, kaj havas grandajn komunumojn en Usono kaj Israelo. Ilia persa estas pli proksima al la moderna taĝika kaj ili skribas ne nur kun la hebrea skriptsistemo, sed kun la cirila, la araba kaj la latina skriptsistemo. Ekzistas proksimume 50 mil parolantoj de la buĥora.

Kelkaj dialektoj de Juda-persa estas: Juda-Golpajgani, Juda-Jazdi, Juda-Esfahani, Juda-Hamedani kaj Juda-Ŝirazi. Vi povas legi pli en iranica online. 

Jen ekzemplo de juda-persa teksto prenita de komentaria libro de la verko Ŝir haŝirim (Alta Kanto), la dua ĉapitro. La unua linio estas en la hebrea kaj la dua linio estas ĝia traduko en la juda-persa. La tria linio estas la transskribo de la persa teksto:

ולעת בקר ענה אהובתי ואמר לי: קומי לך, אהובתי מלפנים ונאה במעשים, לכי צאי משעבוד מצרים

ודר וקת צובח גִוואב דאד דוסת מן ובגופ׳ת במן׃ ור כ׳יז בתו, דוסתי מן אז קבלזין וניכו עמל הא, ברוו בירון אז גלות כ׳דמת מצרים

Vedar vaqt-e zobh ĵavāb dād dust-e man vagoft beman: ur ĥiz betu, dustiye man az qablzin vaniku amalhā, buro birun az galut ĥedmat mitzraim .

(Kaj en la mezo de la mateno, mia amata respondis kaj diris al mi: Venu, mia amatina kaj bela en faroj; eliru de la sklaveco de Egiptujo).

Jen la teksto de Juda Buĥori kanto. Vi povas sekvi ĉi tiun ligon por trovi pli da kantoj kaj muzikaj notoj. 

Du ĉaŝmi man aknun ba tamoŝoyi tu badas(t)

Güŝam ba ŝunidani suĥanhoi tu badas(t)

(Nun miaj okuloj rigardas vin

Oreloj aŭskultas al la viaj vortoj)

Juda-Araba

La juda-araba estas grupo de Judaj dialektoj de la araba lingvo kiu iam estis parolita ĉie en la Proksima Oriento, kie la Judaj komunumoj loĝis. Ilia araba estis iomete malsama de la lingvo de iliaj najbaroj kaj ili skribis kun la hebrea alfabeto. Ilia lingvo estis influita per la lokaj dialektoj kun influoj de la hebrea kaj aramea. La plej grava komunumoj estis lokitaj en Irako, Maroko, Tunizio, Egiptujo, kaj Jemeno. Mi devas mencii la kazo de Irako, ĉar ili havis la plej antikvan Judan komunumon ekster Israelo, de la tempoj kiam la reĝlando de Jehudo estis konkerita per la Babilonanoj. 

Famaj Judaj filozofoj kiel Maimonido, Saadia Gaon kaj Jehudah Halevi, parolis la araban kaj ili skribis en la juda-araban.

Ekzistas proksimume 500 mil parolantoj de la juda-araba, kaj la plimulto de ili loĝas en Israelo. Tre malmultaj Judoj restas en la Araba Mondo. 

Jen ekzemplo de Norda Afrika Juda-araba. El la traduko de "Le Buste" eldonita en Tunizio en 1930 p.3:

... כאנו אעצ׳ם אלג׳אהלא לא יקראו ולא יכתבו ולא יפ׳המו שי מן האדו אלאומור...

...Kanu a'azam alĵahla la yiqrau wala yiktabu wala yifahmu ŝa'y min hadu alaumur...

...Li estis la plej malklera kiu ne legas, ne skribas kaj ne komprenas ion ajn de tio ĉi...

Ĉi tie estas la traduko de linio de la preĝo Ŝema Israel en Juda-araba de Jemeno. La unua linio estas la originala en la hebrea, la dua linio estas la Araba traduko: La tria linio estas la transskribo en la latina skribo:

וְהָיוּ הַדְּבָרִים הָאֵלֶּה, אֲשֶׁר אָנֹכִי מְצַוְּךָ הַיּוֹם – עַל־לְבָבֶךָ

ותכון הד׳ה אלכלמאת אלתי אמרך בהא אליום פי קלבך

Wa takun hadha al-kalimat, alati amarak biha al-yawm fi galbak

(Kaj ĉi tiuj vortoj, kiujn mi ordonas al vi hodiaŭ, estu en via koro)

Ĵuhura

La Ĵuhura estas Sudokcidenta Irana lingvo parolita de la Judaj komunumoj en la Orienta Kaŭkazo. Specife ĉi tiu lingvo venas el Azerbajĝano kaj la rusa respubliko de Dagestano. Ĝi ankaŭ estas konata kiel "Juda-Tata". Hodiaŭ, ekzistas proksimume 100 mil parolantoj, la plejparto el ili loĝas en Israelo, sed ankoraŭ estas grandaj komunumoj en Azerbajĝano kaj Rusio. 

Tiu lingvo estas tre simila al la persa. Ĝi havas multajn pruntojn el lingvoj kiel la hebrea, la aramea, la turka kaj la rusa. Ĝi estas skribita kun la hebrea, la latina kaj cirila skriptsistemoj, tiu ĉi lasta estas la plej uzata alfabeto nuntempe. 

Jen kelkaj frazoj en la Ĵuhura lingvo:

- Одомире дуь пойгьи, оммо абат ишу гьердуь еки нисди (Odomire dü poiqi, ommo abat işu qerdü eki nisdi) = viro havas du krurojn, sed ĉiu paŝo estas malsamaj!

- גאִראָשדאינאִ האיז׳אִ יאי סאי־ז׳אָר סאעת תאי שאִמאִ פּאָמאָדאוּר בּאָדאָמיאָנאי פאוּראוּכדאי

 באיראַסדאי

 (Giroşdeni heçi ye se-çor säʕät te Şimi pomodur bodonjon-e furuxde verasde) = 

Tri aŭ kvar horoj pasis, ĝis Ŝimi finis vendi ŝiajn tomatojn kaj melongenon.

-Ez dur-e biror-xäher, künd-e qunşi xubi = proksima najbaro estas pli bona ol malproksimaj fratoj kaj fratinoj.   

Jevanika (Juda-Greka)

Ĝi estas variaĵo de la greka parolita de la Judoj kiuj por pli ol 2000 jaroj vivis en Grekio kaj apudaj landoj. Hodiaŭ, ekzistas tre malmultaj parolantoj de ĉi tiu lingvo, kiuj ĉefe loĝas en Israelo, Turkio kaj Usono. Ĝi estas skribita kun la hebrea skriptsistemo.

Ekzistas malgranda kvanto de literaturo en ĉi tiu lingvo. Jen mi lasas fragmento de traduko de la Malnova Testamento en la jevanika. La unua linio estas la originala en la hebrea de la libro de Jona. La dua linio estas la traduko en la jevanika. La tria linio estas la transliterigo de la dua linio en la grekaj literoj, kaj la lasta linio estas la traduko en esperanto laŭ la Sankta Biblio1926. Vi povas legi la ekzistanta tradukoj en  https://www.gbbj.org/texts/T2_a.html  

קוּם לֵךְ אֶל־נִינְוֵה הָעִיר הַגְּדוֹלָה וּקְרָא עָלֶיהָ כִּי־עָלְתָה רָעָתָם לְפָנָי׃

אַנַשְׁטאָ פּוֹרֶבְגוּ פְּרוֹשׁ נִנְוֶה טִין בּוֹלִי טִין מֶגלִי קָאִי דיאָלָלִישֶי אֵפִּי אפְטִין אוֹטִי אֶנֶבִיןי קקִיאָהא אפְטִין אֶנוֹפִּיוֹמוּ

άνάστα πορεύγου πρὀς Νινβε τὴν πόλη τὴν μεγάλη καὶ διαλάλησε ἑπἰ αὐτὴν ὂτι ἐνἑβην ὴ kakía αὐτὴν ἐνώπιóν μου

"Leviĝu, iru en la grandan urbon Nineve, kaj prediku kontraŭ ĝi, ĉar iliaj malbonagoj leviĝis antaŭ Min" (Jona 1,2)

Karaima

La karaima estas la tradicia lingvo de la Karaimoj de Krimeo. Ĝi estas turka lingvo rilata al la tatara lingvo de Krimeo. Ĝi apartenas al la Kipĉaka grupo de Okcidentaj tjurkaj lingvoj kun influoj de la hebrea, la persa kaj la araba. Ekzistas proksimume 100 parolantoj, ĉiuj el ili maljunuloj kiuj loĝas plejparte en Litovio, Pollando kaj en la ukraina Krimeo. Ĉi tiu lingvo estas kritike endanĝerita.

Ĝi estas skribita kun la hebrea skriptsistemo. Nun estas pli ofte skribita kun la latina kaj cirila alfabeto. 

Kiam ni parolas pri tiu lingvo, ni devas emfazi ke kiuj studas la Judaj lingvoj, ili kutime inkludas la karaima en ĉi tiu grupo. Sed la karaimoj mem ne estas konsideritaj kiel Judoj por religiaj celoj. Ĉiuokaze, mia intenco ne estas eniri en religiaj diskutoj kiam mi decidis skribi pri ĉi tiu temo.

Kajlinja kaj Kŭara Lingvoj

Ambaŭ lingvoj estas proksime rilatita kun la Kimanta lingvo, kaj ambaŭ estas parolita de la Beta-Israelaj Judoj. Ili ambaŭ apartenas al la Kuŝida grupo de la Afrikazia lingvo-familio.

La Beta-Israelanoj estas la tradicia Juda komunumo en Etiopio. En 1984 la Israela armeo alveturigis ilin al Israelo. Dum la tempo de ilia migrado, la plejmulto de la Beta Israelanoj estis denaskaj parolantoj de la tigraja kaj amhara, ambaŭ semidaj lingvoj. Hodiaŭ, ilia ĉefa lingvo de komunikado estas la hebrea.

Ekzistas kelkaj antikvaj religiaj tekstoj en tiuj lingvoj, skribita kun la geezaalfabeto. 

La topiko de la Judaj lingvoj inkludas pli da lingvoj, kelkaj el ili jam formortinta kaj kelkaj aliaj parolata de tre malmultaj homoj. Fakuloj ankoraŭ disputas ĉu iuj lingvoj estas veraj lingvoj aŭ nur slangoj. Inter aliaj lingvoj listigitaj en la diversaj grupoj kiujn mi vizitis ni havas: La aragonitan (Juda-Aragona, jam formortinta), la juda-berberan (Venas de la berbera, parolata de kelkaj Nordafrikanaj Judoj, plejparte kiel dua lingvo), la juda-malajalan (Dravida lingvo parolata de malpli ol 100 homoj), la juda-maratan (Parolita fare de la Bene-Israelo, etna Juda grupo el Hindio, kie ili parolis variaĵon de la marata lingvo kun pruntoj el la hebrea kaj la aramea), la gruzian (Juda-Kartvela estas dialekto parolita fare de la Judaj komunumoj en la Kaŭkazo), la juda-italan (konata kiel italkiana, dialekto de la itala, parolata de proksimume 250 homoj), la juda-pikardan (formortinta dialekto bazita sur pikarda, kun influoj el la hebrea kaj la hispana), la la'azan (Ankaŭ konata kiel juda-latina, malaperinta versio de la latina), la juda-okcitanan aŭ Ŝuaditan (formortinta lingvo parolata de la juda-franca, sed rilatota kun la okcitana. Oni diskutas pri la ekzisto de la juda-kataluna), la krimĉakan (variaĵo de la tatara parolata de Krimeaj Judoj, nun kun malpli ol 100 parolantoj), la sarfatikan (formortinta variaĵo de la juda-franca), la juda-portugalan (formortinta formo de la portugala).

Aliaj lingvoj ĵus inkluditaj en la listo estas la juda-sveda, la juda-rusa kaj la juda-angla. Ĉu vere ekzistas la Juda-English lingvo? Aŭ estas ĝi nur speco de slango? Mi lasas ligilon al video, Rigardi ĝin kaj konkludu. 

Ankoraŭ ni bezonas pli da esplorado por pli bone kompreni la Judajn Lingvojn. Ion komune estas ke Judismo estas vivmaniero kun multaj reguloj kaj kutimoj kiuj estas klarigitaj en la Torao kaj en aliaj tekstoj en la hebrea, kaj ĉar ili estas nur interesa por la komunumo, ĝi ne facilas traduki la terminojn uzitajn en la diversaj lingvoj parolitaj kaj ili neniam sentis la bezonon fari tion.  Mi povas rekomendi retejojn kie vi povas legi pli pri la topiko kiel  https://www.jewishlanguages.org , https://www.omniglot.com  kaj ili estas malfermitaj por inkludi pli da informo se iu deziras kunlabori. Vikipedio havas multajn informojn por komenci. Se vi parolas la hispanan, mi rekomendas la retejon http://proel.org  kie ili havas bonan informon pri la alfabetoj kaj lingvoj de la Mondo. 

     

Lenguas Judías

Una de las culturas más antiguas que existen es la judía. A diferencia de otros pueblos, ellos no permanecieron en su tierra durante toda su historia, sino que tuvieron que reasentarse en diferentes partes del mundo. Al ser una minoría, enfrentaron muchas dificultades y, en consecuencia, se vieron obligados a emigrar a diferentes lugares. Es notable ver cómo han podido mantener su antigua religión, sus tradiciones e idioma.

Ahora, en el punto de mantener su idioma, debemos recordar que no siempre lo pudieron hablar, pero aun así logran usarlo para sus deberes religiosos y crear nueva literatura. Para uso diario, ellos tenían que aprender los idiomas de los lugares donde se establecieron. Las interacciones con sus vecinos no fueron perfectas y muy a menudo mantuvieron una vida social aparte de los demás. Al final, usando palabras útiles para su vida cotidiana, para sus deberes religiosos, tradiciones y oficios, terminaron creando su propia jerga y finalmente su propio lenguaje adecuado a sus necesidades.       

El hebreo es el idioma principal del pueblo judío. Es una lengua semítica noroccidental. Pertenece a la sub-rama de las lenguas cananeas y es el único idioma de este grupo que aún se habla. Los textos escritos más antiguos en hebreo se remontan al siglo X A.C. pero se cree que el idioma podría ser mucho más antiguo. Era el idioma del antiguo Israel. No se sabe cuándo se dejó de hablar, pero fue en algún momento entre los siglos IV y I A.C. y fue reemplazado por el arameo.

Según infomración tomada de Omniglot los esfuerzos para revivir el idioma comenzaron a mediados del siglo XIX. Todo comenzó con el movimiento conocido como Haskala (Ilustración) con el objetivo de utilizarlo con fines seculares.  Pero se considera que el activista judío Eliezer Ben-Yehuda fue el héroe de este movimiento. Comenzó con sus amigos haciendo del hebreo el  idioma que hablaban y trabajó en la creación del comité del idioma hebreo. Enseñó a su hijo en hebreo, convirtiéndolo en el primer hablante nativo de la lengua en siglos. Hoy, el hebreo es el único idioma conocido que fue revivido después de ser una lengua muerta.

El hebreo es el idioma oficial del moderno Estado de Israel. Tiene reconocimiento oficial como idioma minoritario en Polonia. Hay aproximadamente 9 millones de hablantes de este idioma, y para 2017, 5 millones de ellos son hablantes nativos.

El hebreo usado en la antigüedad se le conoce como Hebreo Clásico, mientras que el idioma hoy en uso se conoce como Hebreo Moderno. Aunque la gramática es diferente, el vocabulario es similar, excepto por las influencias modernas de idiomas extranjeros y la tecnología. 

El hebreo tiene su propio alfabeto. Tiene 22 letras + 5 letras finales. Se originó entre los siglos II y I  AC. Es un alfabeto consonántico (cada símbolo representa a una consonante). También se conoce como Katav Ashurit (escritura asiria). Pero también hay otros tipos de escrituras. Los textos más antiguos fueron escritos en un alfabeto estrechamente relacionado con el alfabeto fenicio. Existe una escritura cursiva moderna conocida como Katav Rahut originada durante el siglo XIII en Europa Central y se usó en el idioma yiddish, ahora se usa informalmente para la escritura cursiva. Existe otra forma de escritura cursiva conocida como Rashi, utilizada para escribir comentarios religiosos para distinguirlos de la escritura formal utilizada en textos sagrados. La escritura latina se usa para propósitos de transliteración. La escritura hebrea también se usa como escritura en otras lenguas judías.

Algunas frases en hebreo tomadas de Omniglot: 

- שלום (shalom): literalmente "paz". Es el saludo más común.

- ברוכים הבאים / ברוך הבא   (Barukh ha'ba, usado en singular / Brukhim ha'baim, plural): Bienvenidos.

-? מה שלומך (Ma shlomkha si se dirige a un hombre, Ma shlomekh para mujer): ¿Cómo estás?

-? טוב, תודה, ואת / ואתה (Tov, todah, ve'at [fem] / ve'ata [masc]?): Bien, gracias. ¿y tú?

- בוקר טוב (Boker tov): Buenos días.        - להתראות (Lehiraot): Hasta la vista

- סליחה (Slikha): ¡Disculpe!                      - בבקשה (Bevakasha): ¡Por favor!

-!  מזל טוב (Mazel tov): ¡Felicidades!                   -! סבבה (Sababa): ¡Genial!

He aquí algunas palabras hebreas que usamos en español: “Amén” (אמן), “Kosher” (כשר), “Rabino” (רב), “Sabbat” ( שבת ), "Mesías" (משיח), “Kibutz” (קיבוץ), “Cábala” (קבלה) y “Maná” (מן).

Arameo

El arameo es una lengua semítica noroccidental,  y como el hebreo, pertenece a la sub-rama de las lenguas cananeas. Debido a las diversas formas de arameo, también se le conoce como un grupo de idiomas. Era la Lingua Franca de los imperios asirio y persa. 

Con el declive del hebreo, este fue reemplazado gradualmente por el arameo, y fue el principal idioma hablado en los tiempos de Jesucristo. Pero entre las diferentes formas de arameo que se desarrollaron en el Medio Oriente, los judíos desarrollaron su propia forma de arameo judío. Textos escritos se pueden encontrar en la Biblia hebrea (Fragmentos de los libros de Esdras y Daniel), y en los principales textos judíos como el Talmud, el Zohar y recitaciones rituales como el "Kaddish". Está escrito con letras hebreas. A finales del siglo II, apareció el Targum Onkelos, una traducción (algunos prefieren decir "interpretación") de la Torá en arameo que todavía se utiliza con fines de estudio y comentario.

Hay todavía unos 10.000 hablantes de formas modernas de arameo judío, la mayoría de ellos viven en Israel y son principalmente personas mayores que emigraron a Israel procedentes de países del Medio Oriente como Irak, Irán y Azerbaiyán.   

Aquí hay 2 ejemplos de textos comparativos en hebreo y arameo. La primera línea es el original en hebreo, la segunda línea es la traducción aramea. La traducción al español la tomé de la Nueva Biblia de las Américas: 

וְנָהָר יֹצֵא מֵעֵ֔דֶן לְהַשְׁקוֹת אֶת־הַגָּ֑ן וּמִשָּׁם יִפָּרֵ֔ד וְהָיָה לְאַרְבָּעָה רָאשִׁים׃  (H)

וְנַהרָא הֲוָה נָפֵיק מֵעֵדַן לְאַשְׁקָאָה יָת גִנְתָא וּמִתַמָן מִתפָרַשׁ וְהָוֵי לְאַרבְעָה רֵישֵׁי נַהרִין׃ (A)

Del Edén salía un río para regar el huerto; y de allí se dividía y se convertía en otros cuatro ríos (Génesis 2:10).

וְּזֲהַב הָאָרֶץ הַהִוא ט֑וֹב שָׁם הַבְּדֹלַח וְאֶבֶן הַשֹּֽׁהַם׃ (H)

וְדַהבַה דְאַרעָא הַהֻוא ההיא טָב תַמָן בְדֻולחָא וְאַבנֵי בֻורלָא׃ (A)

El oro de aquella tierra es bueno; allí hay bedelio y ónice (Génesis 2:12).

Yidish

El yiddish es un idioma germánico con estrechos vínculos con el alto alemán. El nacimiento de este lenguaje se remonta al final del primer milenio DC. La palabra yídish es sinónimo de "judío", aunque algunas fuentes dicen que podría significar "judeo-alemán".  Su vocabulario es principalmente germánico, pero tiene un alto inventario de palabras semíticas y eslavas y cierta influencia románica. Durante el siglo pasado experimentó cierta influencia del inglés americano. Su gramática es principalmente alemana, pero menos compleja.

Algunas personas piensan que el yiddish es un dialecto del alemán, y es un hecho que ambos idiomas comparten un ancestro común (Alto alemán medio). Pero aunque es fácil de aprender para los hablantes de alemán, la verdad es que no es inteligible con este último.

Hay muchos dialectos en este idioma, a menudo clasificados como dialectos orientales y occidentales. Ha habido intentos de crear una forma estándar de yiddish. Desde finales del siglo XIX, se ha utilizado una forma de dialecto estándar de facto para la literatura. 

Antes de la Segunda Guerra Mundial, el yiddish era el idioma judío más importante con más de 10 millones de hablantes, siendo judíos ashkenazis que vivían en Europa. Hoy en día hay aproximadamente entre 1 y 2 millones de hablantes, la mayoría de los cuales viven en Estados Unidos, Israel, Rusia y Ucrania y la mayoría de ellos no lo usan como idioma principal. Solo ciertas comunidades jasídicas y ortodoxas lo mantienen como su idioma principal para el uso diario.

El yiddish se escribe con escritura hebrea, pero tiene su propia ortografía y, a diferencia del hebreo o el arameo, en yiddish se deben escribir las vocales. El script latino se usa a menudo para Mensajería y correos electrónicos.

Aquí hay algunas frases en yiddish:

- ברוכים הבאים / ברוך הבא (Borekh habo, utilizado en singular / Brukhim haboim, plural):

     Bienvenido [Note que la forma escrita es la misma en hebreo]

- שלום־עליכם (Shoylem Aleychem): Es el principal saludo [Observe que la forma escrita es la misma en hebreo]

-? װאַס מאַכסטו (Vos machstu?): ¿Cómo estás?   [Literalmente: ¿Qué haces?]

-אַ דאַנק (A dank): Gracias              - גוטן מאָרגן (Gutn morgn): Buenos días

-מיר רעדן ייִדיש (Mir reden yiddish): Nosotros hablamos yiddish

-איך קען קױפֿן אַ בוך (Ikh ken koifn a bukh): Yo puedo comprar un libro

-זײ געזונט (Zey gezunt): Adiós [Literalmente: ¡Que tengas salud!]

El yiddish es un idioma con una extensa literatura. Hay una larga lista de escritores y libros para disfrutar el uso de este lenguaje. Los poetas, dramaturgos y satíricos son parte de esta rica tradición. En 1978, Isaac Bashevis Singer, quien escribió principalmente en yiddish, recibió el Premio Nobel de Literatura. 

Ladino (Judezmo)

Ladino es una lengua romance derivada del español medieval. Durante siglos, hubo una comunidad judía muy próspera en España. Después de una exitosa campaña, el rey Fernando II de Aragón y la reina Isabel I de Castilla consiguieron el control del territorio que hoy es España. En 1492, ordenaron la expulsión de la población judía bajo sus territorios y ellos se reasentaron a los alrededores del mar Mediterráneo, pero mantuvieron su idioma español. Su idioma, que ya tenía un alto inventario de vocabulario proveniente de idiomas semíticos como el hebreo y el arameo, recibió influencias de idiomas como el árabe, turco, griego y lenguas balcánicas.

Hoy en día, hay aproximadamente 150 mil hablantes de este idioma, la mayoría de ellos viven en Israel, pero hay pequeñas comunidades de hablantes en países como Turquía, Grecia y Estados Unidos. Es un idioma en peligro de extinción.

Hay 2 tipos de dialectos: Occidental, con las sub-ramas Tetuani y Haketia que tienen influencias de los dialectos árabes del norte de África; y Oriental, con las sub-ramas de Turkano e Italo-Balkan, influenciadas principalmente por los idiomas turco, griego y algunas lenguas eslavas.

El ladino se escribe tradicionalmente con el alfabeto hebreo, utilizando principalmente las versiones Rashi y Solitreo. Hoy en día es común ver la escritura hebrea regular y la latina. Es posible encontrar documentos antiguos escritos con escritura cirílica, y menos comúnmente con letras árabes y griegas. 

Algunas frases en hebreo tomadas de Omniglot:  

- ברוך הבא (Barukh abá): Bienvenido [Observe que la forma escrita es la misma en hebreo]

-בױנוס דײאס (Buenos diyas): Buenos días. Es el saludo más común.

-? קומו יסטאש /? קי טאל יסטאס (komo estash? / ke tal estas?): ¿Cómo estás?

-? בײן גראסיאס, אי טו (Byen grasyas, i tú?): Bien, gracias ¿y tú?

-!  קומי קון גאנה (Kome kon gana!): ¡Buen provecho!   

-! האביריס בױנוס (Haberes Buenos!): ¡Buenas noticias!

Hay algo de literatura en ladino. Los géneros populares son romansas, coplas. Los judíos sefardíes dejaron más literatura en hebreo. Hoy, la mayoría de los nuevos trabajos en este idioma están dedicados a crear canciones. Pero algunos textos importantes de la literatura Universal han sido traducidos al ladino. Aquí hay un ejemplo tomado de la primera línea de la dedicatoria de "El Principito" (El Princhipiko), y la misma frase se puede comparar con otros idiomas. La primera línea es ladino (escritura hebrea), la segunda es ladina con escritura latina, la tercera es en español y la cuarta es la original en francés.

דימאנדו פּארדון אה לאס קריאטוראס פור אב׳יר דידיקאדו איסטי ליב׳רו אה אונה פירסונה מאײור

-Demando pardon a las kriaturas por aver dedikado este livro a una persona mayor (Lad).

-Pido perdón a los niños por haber dedicado este libro a una persona mayor (Sp)

-Je demande pardon aux enfants d'avoir dédié ce livre à une grande personne (F)

Judeo-persa

El judeo-persa es un grupo de dialectos judíos iraníes hablados por esas comunidades originadas en Irán y los territorios que solían ser parte del imperio persa. En términos del lenguaje escrito, se refiere a textos persas escritos con escritura hebrea.

No hay una versión estándar del idioma. El idioma hablado tiende a estar influenciado por los dialectos locales más algunos préstamos provenientes del hebreo y el arameo. El lenguaje tiende a ser muy conservador, cercano al lenguaje utilizado por Hafez en sus escritos. 

Hay aproximadamente 60 mil hablantes nativos de dialectos judeo-persas que viven principalmente en Irán e Israel. Este número excluye a los judíos de Bujaria, que también hablan su propia variación del persa (Bukhori), pero provienen principalmente de Uzbekistán y tienen comunidades importantes en los Estados Unidos e Israel. Su persa está más cerca del tayiko moderno y escriben no solo con escritura hebrea, sino también con escritura cirílica, árabe y latina. Se estima que hay alrededor de 50 mil hablantes de Bukhori.

Algunos dialectos del judeo-persa son: Judeo-Golpaygani, Judeo-Yazdi, Judeo-Esfahani, Judeo-Hamedani y Judeo-Shirazi. Hay una nueva versión que se habla principalmente en Israel llamada "Persa-israelí", con un mayor inventario de palabras hebreas mientras se mantiene la gramática persa. 

Aquí hay un ejemplo de un texto judeo-persa tomado de un libro de comentarios del segundo capítulo de Shir Hashirim (Cantar de los Cantares). La primera línea está en hebreo y la segunda línea es su traducción en judeo-persa. La tercera línea es la transcripción del texto persa:

ולעת בקר ענה אהובתי ואמר לי: קומי לך, אהובתי מלפנים ונאה במעשים, לכי צאי משעבוד מצרים

ודר וקת צובח גִוואב דאד דוסת מן ובגופ׳ת במן׃ ור כ׳יז בתו, דוסתי מן אז קבלזין וניכו עמל הא, ברוו בירון אז גלות כ׳דמת מצרים

Vedar vaqt-e zobh javāb dād dust-e man vagoft beman: ur khiz betu, dustiye man az qablzin vaniku amalhā, buro birun az galut khedmat mitzraim .

(Y a media mañana, mi amado respondió y me dijo: Sube, amada mía y bella en obras; sal de la esclavitud de Egipto).

Aquí está el texto de una canción judía Bujari. Puede seguir este enlace para encontrar más canciones y notas musicales.

Du chashmi man aknun ba tamoshoyi tu badas(t)

Güsham ba shunidani sukhanhoi tu badas(t)

(Ahora mis ojos te están mirando

Los oídos están escuchando tus palabras)

Judeo-árabe

El judeo-árabe es un grupo de variedades judías del árabe que en algún momento se hablaron en todo el Medio Oriente, donde las comunidades judías vivían. Su árabe era ligeramente diferente del idioma de sus vecinos y escribieron usando la escritura hebrea. Su idioma fue influenciado por los dialectos locales con fuertes influencias del hebreo y el arameo. Habían comunidades judías en casi todos los rincones del mundo árabe, pero las más importantes estaban ubicadas en Irak, Marruecos, Túnez, Egipto y Yemen. El caso de Irak merece una atención especial porque solían tener la comunidad judía más antigua fuera de Israel, que venía de los tiempos en que el reino de Judá fue conquistado por Babilonia. 

Famosos filósofos judíos como Maimónides, Saadia Gaon y Judá Halevi, eran hablantes de árabe y escribieron en judeo-árabe.

Hay aproximadamente 500 mil hablantes de judeo-árabe, y la mayoría de ellos viven en Israel. Muy pocos judíos permanecen en el mundo árabe. Más información en este enlace. 

Aquí hay un ejemplo de judeoárabe del norte de África. De la traducción de "Le Buste" publicada en Túnez en 1930 p.3:

... כאנו אעצ׳ם אלג׳אהלא לא יקראו ולא יכתבו ולא יפ׳המו שי מן האדו אלאומור ...

... Kanu a'azam aljahla la yiqrau wala yiktabu wala yifahmu sha'y min hadu alaumur ...

... Era el más ignorante que no lee, no escribe y no entiende nada de esto...

Aquí hay una traducción de una línea de la oración Shema Israel al judeoárabe de Yemen. La primera línea es el original en hebreo, la segunda línea es la traducción.  La tercera línea es la transcripción al alfabeto latino:

וְהָיוּ הַדְּבָרִים הָאֵלֶּה, אֲשֶׁר אָנֹכִי מְצַוְּךָ הַיּוֹם - עַל־לְבָבֶךָ

ותכון הד׳ה אלכלמאת אלתי אמרך בהא אליום פי קלבך

Wa takun hadha al-kalimat, alati amarak biha al-yawm fi galbak

Estas palabras que yo te mando hoy, estarán sobre tu corazón:

Juhuri

El juhuri es un idioma sudoccidental iraní hablado por las comunidades judías en las montañas del Cáucaso oriental. Específicamente, este idioma proviene de Azerbaiyán y la República Rusa de Daguestán. También se conoce como "Judeo-Tat". Hoy en día, hay aproximadamente 100 mil hablantes, la mayoría de ellos viven en Israel, pero todavía hay comunidades importantes en Azerbaiyán y Rusia. 

Este idioma es muy similar al persa. Tiene muchos préstamos de idiomas como hebreo, arameo, turco y, más recientemente, del ruso. Está escrito con alfabetos hebreo, latino y cirílico, este último es el alfabeto más utilizado hoy en día. 

Aquí hay algunas frases en Juhuri:

- Одомире дуь пойгьи, оммо абат ишу гьердуь еки нисди (Odomire dü poiqi, ommo abat işu qerdü eki nisdi) = Un hombre tiene dos piernas, ¡pero cada paso es diferente!

גאִראָשדאינאִ האיז'אִ יאי סאי-ז'אָר סאעת תאי שאִמאִ פּאָמאָדאוּר בּאָדאָמיאָנאי פאוּראוּכדאי באיראַסדאי  (Giroşdeni Heçi ye se-çor säʕät te Şimi pomodur bodonjon-e furuxde verasde) = Tres o cuatro horas pasaron hasta que Shimi terminó vendiendo sus tomates y berenjena.

-Ez dur-e biror-xäher, künd-e qunşi xubi = Un vecino cercano es mejor que hermanos y hermanas lejanos.  

Yevánico

Es una variedad de griego hablado por judíos que viven desde hace más de 2000 años en Grecia y países vecinos. Hoy en día, hay muy pocos hablantes de este idioma, y viven principalmente en Israel, Turquía y Estados Unidos. Está escrito con letras hebreas.

Hay una pequeña cantidad de literatura en este idioma. Aquí les dejo un fragmento de una traducción del Antiguo Testamento al Yevánico. La primera línea es el original en hebreo del libro de Jonás. La segunda línea es la traducción al yevánico. La tercera línea es la transliteración de la segunda línea en letras griegas y la última línea es la traducción al español de acuerdo con la Nueva Biblia de las Amérias. Puede leer las traducciones existentes en este enlace: 

קוּם לֵךְ אֶל־נִינְוֵה הָעִיר הַגְּדוֹלָה וּקְרָא עָלֶיהָ כִּי־עָלְתָה רָעָתָם לְפָנָי׃

אַנַשְׁטאָ פּוֹרֶבְגוּ פְּרוֹשׁ נִנְוֶה טִין בּוֹלִי טִין מֶגלִי קָאִי דיאָלָלִישֶי אֵפִּי אפְטִין אוֹטִי אֶנֶבִין י קקִיאָהא אפְטִין אֶנוֹפִּיוֹמוּ

άνάστα πορεύγου πρὀς Νινβε τὴν πόλη τὴν μεγάλη καὶ διαλάλησε ἑπἰ αὐτὴν ὂτι ἐνἑβην ὴ κακíα αὐτὴν ἐνώπιóν μου

"Levántate, ve a Nínive, la gran ciudad, y proclama contra ella, porque su maldad ha subido hasta Mí" (Jonás 1,2)

Karaim

Karaim es el idioma tradicional de los caraítas de Crimea. Es un idioma turco relacionado con el tártaro de Crimea. Pertenece al grupo Kypchak de lenguas turcas occidentales. Tiene muchas palabras prestadas del hebreo, persa y árabe. Hay alrededor de 100 hablantes, todos ellos personas mayores que viven principalmente en Lituania, Polonia y Crimea ucraniana. Este lenguaje está en peligro crítico.

Está escrito con escritura hebrea. Ahora se escribe más comúnmente con escritura latina y cirílica. 

Cuando hablamos de este idioma, tenemos que destacar que aquellos investigadores que están interesados en los idiomas judíos, generalmente incluyen al Karaim en este grupo. Pero los karaitas en sí no se consideran judíos para fines religiosos y no todas las fuentes de información sobre el judaísmo los incluyen. De todos modos, no es mi intención entrar en discusiones religiosas cuando decidí escribir sobre este tema.

Kaylinya y Qwara

Ambos son idiomas estrechamente relacionados con el idioma Qimant, ambos hablados por los judíos etíopes Beta Israel. Ambos pertenecen al grupo cushítico de las lenguas afroasiáticas.

El grupo Beta Israel salió a la luz cuando en una operación militar israelí fueron trasladados por avión a Israel. Hoy, los pocos hablantes de ambos idiomas viven en Israel. En el momento de su emigración, la mayoría de los Beta Israel eran hablantes nativos de tigrinya y amárico, ambos idiomas semíticos. Hoy, su idioma principal de comunicación es el hebreo.

Existe cierta literatura religiosa antigua en esos idiomas, escrita con alfabeto Ge'ez. 

El tema de las lenguas judías incluye muchas más lenguas, algunas ya extintas y otras muy poco habladas. Los expertos aún discuten si algunos idiomas son idiomas reales o simplemente slang. Entre otros idiomas que figuran en los diferentes grupos que visité tenemos: Aragonit (judeo-aragonés, ya extinto), judeo-bereber (procedente de beréber, hablado por pocos judíos del norte de África, principalmente como lengua secundaria), judeo-malayalam (idioma dravídico hablado por menos de 100 personas), judeo-marathi (hablado por los Bene Israel, un grupo étnico judío de la India, donde hablaban una variedad de lengua marathi con préstamos del hebreo y el arameo), Gruzini (un dialecto judío kartveliano hablado por una comunidad judía en el Cáucaso), judeo-italiano (conocido como italkian , un dialecto del italiano hablado por aproximadamente 250 personas), judeo-piamontés (un dialecto extinto basado en el piamontés, con influencias del hebreo y español), La'az (también conocido como judeo-latín, una versión extinta del latín), judeo -Occitano o Shuadit (un idioma extinto hablado por judíos franceses, pero relacionado con occitano. Existe una disputa sobre la existencia de una variedad llamada judeo-catalán), Krimchak (una variedad de tártaro hablado por judíos de Crimea, ahora con menos de 100 hablantes), Sarfatik (Una forma extinta de Judeo-Francés), Judeo-Portugués (Una forma extinta de portugués).

Otros idiomas recientemente incluidos en la lista son judeo-sueco, judeo-ruso y hasta judeo-inglés, usado en las Yeshivas y en comunidades muy religiosas.  

Todavía hay más investigación por hacer para tener una mejor comprensión de las lenguas judías. Algo en común es que el judaísmo es una forma de vida con muchas reglas y costumbres que se explican en la Torá y en otros textos en hebreo, y debido a que solo son de interés para la comunidad, no fue fácil traducir los términos involucrados en los diferentes idiomas hablados y nunca sintieron la necesidad de hacerlo.  Hay buenos sitios web donde puedes leer más. Puedo recomendar  https://www.jewishlanguages.org, 

https://www.omniglot.com   y están abiertos para incluir más información y actualizar lo que ya tienen. Wikipedia tiene mucha información a la que hacen referencia aquí. Si hablas español, te recomiendo el sitio web  http://proel.org   donde tiene información muy bien  investigada sobre los alfabetos y los idiomas del mundo.